اصول نقشه خوانی ساختمان

سلام

یکی از نیاز های یک مهندس عمران، مهارت در نقشه خوانی ساختمان است. در این مقاله به آموزش نقشه خوانی ساختمان خواهیم پرداخت. البته نقشه خوانی ساختمان خیلی گسترده است. نمی توان همه مطالب را در یک مقاله خلاصه کرد. در این مقاله نکاتی را پیرامون نقشه خوانی معماری مطرح خواهیم کرد.

قبلاً در مقاله ای به نام «گام های نقشه خوانی»، در خصوص نقشه های سازه نکاتی را مطرح کردم. به نظرم بررسی موردی از پروژه ها، بهترین روشِ آموزش نقشه خوانی است.  در این مقاله نقشه های معماری، یک پروژه اجرا شده در تهران را بررسی خواهیم کرد.

چرا باید نقشه خوانی ساختمان را بلد باشیم؟

هر مهندس عمرانی در هر شاخه ای که کار میکنه، نیاز دارد که مهارت نقشه خوانی ساختمان رو بلد باشه.

یک مهندس طراح سازه ، برای مدل سازی نیاز داره به مهارت نقشه خوانی ساختمان. چون مدل سازی از روی نقشه معماری انجام می شود.

یک مهندس ناظر هم برای اینکه نظارت کنه حتماً نیاز هست که مسلط باشه به نقشه معماری و سازه. اصلاً وظیفه مهندس ناظر این هست که مطابقت بدهد آنچه که اجرا شده رو با آنچه که در نقشه هست. پس باید باید نقشه خوانی ساختما رو بلد باشه.

یک مهندس مجری حتماً باید به نقشه خوانی ساختمان مسلط باشه. چون ساختمان باید دقیقاً مطابق نقشه ها اجرا بشه. گاهی وقت ها، ممکنه نقشه های ساختمان با همدیگه یا با ابعاد زمین مطابقت نداشته باشه. وظیفه مهندس مجری هست که قبل از اجرا نقشه ها رو بررسی کنه. اگر مغایرتی در نقشه ها بود حتماً اون ها را گزارش کنه.

من (مهندس علی قربانی) در طول چندین سال کارم،  از این مغایرت ها خیلی دیدم.نمونه هایی رو در ادامه براتون مطرح کردم:

نمونه 1:

پروژه ای بود که نقشه های معماری اون با سازه مطابقت نداشت. سازنده هم از ابتدا نقشه رو بررسی نکرده بود. فونداسیون و ستون های طبقه اول اجرا شده بود، که متوجه این موضوع شدند. توی اون نقشه جهت راه پله و تیر نیم طبقه اشتباه قرار داده شده بود. اگر اجرا به همون شکل ادامه می یافت، مجبور بودند در ورودی ساختمان رو داخل اتاق خواب قرار بدهند. در ادامه مجبور شدند، نقشه های معماری را تغییر دهند، که این کار اصلا برای مالک ساختمان، خوشایند نبود.

اگر قبل از اجرا نقشه ها با دقت بررسی می شد، نقشه ها قبل از اجرا اصلاح می شد و این مشکل پیش نمی آمد.

نمونه 2:

پروژه دیگری بود، که ابعاد زمین مغایرت داشت با نقشه. سازنده توجه نکرده بود، بعد از گودبرداری و اجرای سقف های زیر زمین متوجه این موضوع شدند، به خاطر این مغایرتی که ابعاد زمین داشت، چند تا از پارکینگ ها حذف شد.

 این پروژه در منطقه فرمانیه تهران بود. توی اون منطقه هر پارکنیگ، حداقل 40-50 میلیون قیمتش هست . خوشبختانه،  پارکینگ های حذف شده، مازاد بودند و پروژه با کسری پارکینگ مواجه نشد. اگر کسری پارکینگ داشتند، باید یک جریمه سنگین هم بابتش به شهرداری پرداخت می کردند. حال اگر نقشه خوانی درست و تطبیق نقشه موجود با ابعد ملک قبل از گودبرداری، همچین ضرری را متحمل نمی شدند.

در کتابم «هندبوک نظارت ساختمانی» از این نمونه ها زیاد مطرح کرده ام. می توانید 46 صفحه از این کتاب را از طریق تکمیل فرم زیر، دریافت نمایید.

برای آموزش نقشه خوانی در این مقاله، نقشه ای مربوط به یک ساختمان مسکونی رو انتخاب کردم. مجری این ساختمان آقای مهندس جهانیان است. تصاویری که قرار داده شده مربوط به همین پروژه است.

فرمت های به کار گیری نقشه ها:

نسخه DWG یا فایل اتوکد:

نقشه های ساختمان معمولاً با استفاده از نرم افزار قدرتمند اتوکد کشیده می شود. خروجی پیشفرض این نرم افزار فایل با پسوند dwg می باشد. البته می توان نقشه ها را با فرمت های دیگر هم خروجی گرفت از جمله فرمت pdf.

 برای دیدن نقشه های اتوکد باید این نرم افزار روی سیستم، نصب باشد. اگر به تازگی این نرم افزار را نصب کرده اید، حتماً فونت های فارسی را به آن attach کنید. و الا، نوشته های فارسی در نرم افزار به صورت ناخوانا نمایش داده می شود. بدون نصب فونت های فارسی نقشه خوانی ساختمان، میسر نیست.

این کار بسیار ساده هست. از این لینک می توانید نحوه اضافه کردن فونت به اتوکد را ببینید.

روش نصب فونت فارسی برای اتوکد

بعد از نصب فونت ها، تمام نوشته ها، به صورت خوانا نمایش داده خواهد شد. مانند تصویر زیر:

معمولاً مهندس طراح سازه، از فایل اتوکد نقشه ها استفاده می کند. ستون گذاری و آکس بندی،در مدل سازه، باید دقیقاً مطابق نقشه های معماری باشه . در این خصوص در مقاله «هماهنگی میان تیم های طراحی لازمه یک طراحی خوب» بیشتر توضیح دادم. 

مهندس معمار در نقشه های معماری، ستون ها، آکس بندی و اندازه گذاری را به صورت block در می آورد. در این حالت با انتخاب هر قسمت از block، کل آن انتخاب می شود و می توان آن را از نقشه جدا کرد و به صورت مجزا بررسی کرد یا عملیات دلخواه را روی آن انجام داد. 

در تصویر بالا نحوه جداسازی block ستون گذاری و آکس بندی را از نقشه معماری مشاهده می کنید.

نسخه چاپی:

مهندس مجری و ناظر معمولاً با نسخه های چاپ شده نقتشه ها کار میکنند. نکته خیلی مهم که مخصوصاً مهندس ناظر باید دقت کنه اینه که نقشه ها حتماً مهر تایید دفتر خدمات الکترونیکی و کنترل نقشه شهرداری رو داشته باشد. یعنی یک نقشه تایید شده باشد. البته بهتره که برای یک ساختمان مهندس مجری و مهندس ناظر هم، فایل نقشه ها رو داشته باشند،شاید در نسخه های چاپی ، بعضی از قسمت ها خوانا نباشه. با داشتن فایل اتوکدِ نقشه ها ، می تونیم رجوع کنیم و دقیق تر نقشه خوانی ساختمان رو انجام بدیم.

نقشه های فاز 1 ( پروژه های زیر 2500 متر) معمولاً چاپ در برگه های A3 چاپ کفایت می کند. نقشه های فاز 2، باید  در برگه های A1 برای بررسی سازمان نظام مهندسی، چاپ شود. من ترجیح میدم که سر ساختمان، نقشه های A3 همراه داشته باشم. چون برای نقشه خوانی ساختمان، خیلی راحت تره. 

قدرت تجسم:

برای اینکه نقشه خوانی ساختمان رو خیلی خوب انجام بدهیم،نیاز داریم به قدرت تجسُم. یعنی با دیدن نقشه های ساختمان، بتونیم ساختمان ساخته شده آن را در ذهنمان تجسم کنیم. بعضی ها حافظه تصویری خوبی دارند، راحت می توانند این کار رو انجام بدهند. بعضی ها هم، نیاز به تمرین بیشتری دارند. ولی بعد از یک مدت امکان پذیر هست. و اگر بتونیم این کار رو انجام بدهیم، خیلی راحت می تونیم نقشه خوانی ساختمان رو انجام بدهیم.

بخش مختلف نقشه معماری: 

پلان ها:

مهم ترین بخش در نقشه خوانی ساختمان ( نقشه های معماری) هست . معمولاً بیشترین شیت های نقشه مربوط به پلان هست. پلان یک برش افقی از ساختمان هست. در اون فضا ها و تیغه چینی ها، نشون داده می شود. هر طبقه باید با یک پلان جداگانه نمایش داده بشود. مگر اینکه فضا ها تیپ باشند. طبقاتی که به صورت تیپ اجرا می شوند می توان در یک پلان نمایش داد.

همان طور که در تصویر بالا می بینید طبقات 1 تا 4 تیپ هستند و به صورت 3 واحدی طراحی شده اند. طبقه 5 به صورت 2 واحدی است و در پلان جداگانه ای نمایش داده شده است. در نقشه خوانی ساختمان، به این موارد باید دقت نمود.

معمولاً در نقشه های معماری یک پلان دیگر هم نمایش داده می شود به نام پلان مبلمان. در این پلان، طرح پیشنهادی معمار، برای دکوراسیون داخلی و چینش لوازم منزل نمایش داده می شود. مثل:  وسایل اصلی آشپزخانه، مبلمان و میز و صندلی پذیرایی و تخت خواب در اتاق خواب ها.

بهتره که از قبل روی طراحی این پلان مخصوصاً آشپزخانه( محل وسایل یخچال و سینک و اجاق گاز و لباس شویی و…) خوب فکر بشه. در این صورت موقع اجرا تغییری توش ایجاد نمی شه.  تاسیسات آشپزخانه از جمله لوله های فاضلاب و گاز شهری و کلید پریز های برق در مناسب ترین محل تعبیه می شود. 

بُرش:

یک نمای عمودی از ساختمان است. بُرش ساختمان در دو جهت متعامد، نمایش داده می شود.  برش ساختمان نیز بهتر است به صورت مقیاس بندی شده کشیده شود. نمای برش هم از بخش های پر کاربرد نقشه خوانی ساختمان است. می توان از برش موارد زیادی را دریافت کرد از جمله موارد زیر:

• ارتفاع ساختمان
• تراز ارتفاعی کف تمام شده هر طبقه
• ضخامت سقف ها

جزییات اجرایی( Details):

جزییات اجرایی بعضی از قسمت ها، به صورت ریز در دیتایل ها نمایش داده شده است.در نقشه فاز 1، تعداد دتایل ها کم است. تقریباً همه دیتایل ها، به صورت تمپلیت آماده وجود دارد. احتیاجی به دوباره کاری نیست. در نقشه های فاز یک اکثر دیتایل ها مربوط به مرحله اجرای نازک کاری است و خیلی در مراحل اولیه بهشون کاری ندارم.

در نقشه های فاز 2 تعداد دیتایل ها خیلی بیشتره. در نقشه های فاز 2 خیلی از دیتایل ها به صورت سفارشی برای همان پروژه طراحی می شود. 

در بالا، تصاویری از دیتایل ها را مشاهده می کنیم. معمولاً در نقشه خوانی ساختمان خیلی به این جزییات توجه نمیشه. اما پیشنهاد می کنم با دقت بیشتر این جزییات رو در نظر بگیرید. اطلاعات خوبی میشه از اونها بدست آورد.

جدول متراژ کاربری ها:

در نقشه خوانی ساختمان، برای کسب اطلاعات سریع و  کلی از ساختمان، مثل تعداد طبقه و تعداد واحد در هر طبقه و … این جدول می تواند مفید باشد.

پروانه ساختمانی با توجه به این جدول صادر می شود. مهندس معمار باید در محاسبه مساحت ها، دقت کند. این امکان در نرم افزار Auto cad وجود دارد که با دستور area و انتخاب هر محدوده دلخواه ، مساحت اون رو بدست آورید. 

در تصویر بالا نحوه انتخاب یک محدوده و محاسبه مساحت و محیط آن با استفاده از دستور Area نمایش داده شده است.

کادر اطلاعات نقشه:

گوشه پایین هر برگ نقشه، یک جدولی هست که مشخصات پروژه و شرکت طراح در اون درج شده است. این جدول باید با دقت توسط طراح ساختمان، پر بشود. این جدول یک بار پر می شود و در همه برگه ها کپی می شود. نیاز نیست که هربار نوشته شود.

 اطلاعات مندرج در این جدول باید با پروانه ساختمانی مربوطه مطابقت داشته باشد. در نقشه خوانی ساختمان، حتماً به این موضوع توجه داشته باشید.

سایت پلان در نقشه های معماری:

در نقشه های معماری یک سایت پلان هم قرار میدهند، که موقعیت و ابعاد کلی پروژه و مجاور ها و گذر های اطراف رو نمایش می دهد. این نقشه معمولاً با مقیاس 1به 200 نمایش داده می شود. یعنی هر یک سانتی متر 2 متر هست. از سایت پلان یک سری اطلاعات کلی میشه بدست آورد:

از جمله اطلاعاتی که در نقشه خوانی ساختمان از سایت پلان میشه بدست آورد:

• محل خرپشته و عبور رایزر ها ( کانال کولر )
• موقعیت حیاط و رمپ ها
• موقعیت و مساحت پاسیو ( در صورت وجود)

البته در نقشه های سازه هم این در قسمتی که نقشه های سازه نگهبان قرار دارد باید سایت پلان داشته باشیم. در سایت پلان، نقشه های سازه باید اطلاعات ساختمان های مجاور هم قید بشه. از جمله قدیمی یا نوساز بودن آن ها. برای آشنایی با سازه نگهبان و شیوه اجرای آن می توانید به این مقاله مراجعه نمایید:

«سازه نگهبان (خرپایی) چیست؟»

مقیاس نقشه های ساختمان:

دانستن مقیاس یکی از نکات مهم در نقشه خوانی ساختمان  است. معمولاً پلان نقشه های فاز 1 در مقیاس یک صدم هستند. یعنی هر یک سانتی متر در نقشه معادل یک متر است.

تشخیص نوع اسکلت در نقشه خوانی ساختمان:

تشخیص نوع اسکلت در نقشه های سازه راحت است. در نقشه های معماری نیز این کار ساده است. اسکلت بتنی معمولا ً در نقشه های معماری به صورت، مربع مستطیل هستند. در اسکلت فلزی، معمولاً به شکل همون مقطع تیر ورق یا باکس یا تیرآهن دوبل نمایش می دهند.

در نقشه خوانی ساختمان حتماً به این نکته توجه داشته باشید، که ستون ها نیز باید در پلان، با مقیاس ترسیم شده باشند. به خصوص در نقشه خوانی ساختمان در ساختمان های بتنی به این موضوع توجه داشته باشید.

حداقل ابعاد اجرایی ستون،توجه به ضوابط مقررات ملی ساختمان و ساخت و سازهای امروزی،کمتر از 30 در 30 نیست. تازه این ابعاد ستون معمولاً برای طبقه آخر یا خرپشته مناسب است.  

پس اگر دیدید در نقشه معماری یک ساختمان بتنی، ابعاد ستون ها از همون پلان طبقه همکف 30x30cm هست یا کمتر باید به این نقشه شک کرد.

 احتمالاً برای جبران، کسری ابعاد، برای پارکینگ ها و تایید نقشه این کار انجام شده است. این حربه ای است که بعضی از مهندسین طراح معمار استفاده می کنند. در نقشه خوانی ساختمان حتماً به این موضوع توجه داشته باشید.

البته اگر ساختمان ساختمان دیوار برشی داشته باشه، یا تعداد ستون ها خیلی زیاد باشه، اجرای ستون با ابعاد کوچیک امکان پذیره. ولی الان بعید می دونم. کسی به این شکل اجرا کنه. معمولاً تا می توانند دهانه های پارکینگ رو بیشتر در نظر می گیرند و ستون های کمتری اجرا می کنند. به هر حال در نقشه خوانی ساختمان همه  موارد باید مد نظر باشد. 

اندازه گذاری ها در نقشه خوانی ساختمان:

در نقشه های معماری چند مدل اندازه گذاری انجام می شود، برای نقشه خوانی ساختمان نیاز هست بتوانیم اندازه گذاری های انجام شده را به خوبی تمیز دهیم. اندازه گذاری ها معمولاً به چند شکل انجام می شه:

• ابعاد کلی پروژه

ابعاد زمین: 

اندازه گذاریِ ابعاد زمین که در اون درز انقطاع ساختمان هم در نظر گرفته شده است.

ابعاد بنا:

این اندازه، از ابتدای اولین ستون تا انتهای آخرین ستون، زده می شود. این اندازه، ابعاد کلی بنا را نشان می دهد. که درز انقطاع جزو آن نیست. در نقشه خوانی ساختمان و اجرای آکس ها به رعایت حریم درز انقطاع حتماً توجه داشته باشید. 

• آکس به آکس ستون ها:

بین هر دو ستون مجاور هم، اندازه زده می شود. البته ستون ها ممکن است در یک ردیف نباشند. این اندازه از محل مرکز ستون ( آکس ستون) تا آکس بعدی زده می شود.

• سایر اندازه گذاری ها:

که شامل، اندازه گذاری فضا ها هست.

بعضی از اندازه گذاری ها ضروری هست مثل :

اندازه گذاری دهانه های پارکینگی

اندازه گذاری راه پله و آسانسور

اندازه گذاری ورودی و خروجی ماشین رو

طول و عرض رمپ ها

اندازه گذاری ارتفاع طبقات و ارتفاع کلی ساختمان

اندازه گذاری پاسیو

در نقشه خوانی ساختمان و اجرا، حتماً به اندازه گذاری این فضاها توجه ویژه داشته باشید. در مقاله «الزامات ابعادی ساختمان که هر مهندس ناظر باید بداند» بیشتر به این موضوع پرداخته ام. 

مهم ترین نکته در اندازه گذاری ها: 

ابعادی که در نقشه معماری نمایش داده می شود، ابعاد تمام شده است. یعنی بعد از نازک کاری. 

 فرض کنید، طول یک دهانه پارکینگی،بین دو ستون، در نقشه معماری 4.5 متر است . این دهانه جزو دهانه های ضروری است. هنگام اجرای ستون باید این فاصله را 4.60 اجرا کنیم. بعد از اجرای نازک کاری تقریباً 10 سانتی متر، از مقدار این دهانه کاسته می شود و همان 4.5 متر باقی می ماند. در نقشه خوانی ساختمان هر گز این مورد را فراموش نکنید.

راه پله در نقشه خوانی ساختمان:

 در مقاله «نکات اجرایی راه پله» در خصوص اجرای راه پله به طور کامل توضیح داده شد. باکس راه پله از اهمیت ویژه ای برخوردار است. راه پله هم در پلان نقشه ها نمایش داده می شود هم در برش. در نقشه خوانی ساختمان، بیشتر از پلان، برای بررسی راه پله استفاده می شود.

همان طور که در تصویر می بینید، راه پله در پلان، دارای این قسمت هاست:

ورودی راه پله:

فضای ورودی راه پله حتماً باید آزاد باشد. 

پاگرد: 

در هر طبقه معمولاً دو پاگرد داریم. در نقشه خوانی ساختمان به محل پاگرد نیم طبقه و طبقه توجه داشته باشید.

بازوی راه پله:

راه پله ها معمولا به صورت دو بازو اجرا می شود در ساختمان های مسکونی.

جهت حرکت پله: 

از قسمتی که نقطه قرار داده شده است شروع می شود. اولین پاگرد، جایی هست که باید تیر نیم طبقه اجرا شود. اجرای تیر نیم طبقه گاهی فراموش می شود. که در مقاله «روش های اجرای راه پله» توضیح دادم.

آسانسور: 

آسانسور به صورت یک باکس مربع مستطیل نمایش داده می شود. ابعاد استاندارد آسانسور، در نقشه معماری نمایش داده می شود. این ابعاد باید دقیقاً در اجرا رعایت شود. این ابعاد نیز، ابعاد تمام شده (بعد از نازک کاری) است. آسانسور معمولاً در مجاورت راه پله اجرا می شود. (تصویر قبلی)

انباری ها:

واحد های انباری، معمولاً در زیر زمین اجرا می شود. اجرای انباری در طبقه همکف مشمول عوارض می شود. اجرای انباری، در پشت بام، ممنوع است. البته   پیش بینی انباری برای ساختمان، الزامی نیست. معمولاً از فضاهای تلف شده در زیر زمین ها، برای طراحی انباری استفاده می شود.

 در مقاله «تحلیل نقشه معماری» نیز در قالب یک فیلم آموزشی، پلان پارکینگ های همین پروژه را بررسی نموده ایم.

برای کسب مهارت کافی در زمینه نقشه های سازه نیز، پیشنهاد میکنم از محصولات فوق العاده زیر استفاده نمایید.

نقشه خوانی و نکات اجرایی سازه های بتنی

نقشه خوانی و نکات اجرایی سازه های فولادی

این آموزش ها به صورت فیلم های آموزشی روی پلان نقشه است. برای تفهیم بهتر مطالب نیز، از تصاویر پروژه های اجرا شده استفاده شده است. برای توضیحات بیشتر روی لینک محصولات کلیک نمایید.

پیشنهاد همکاری و کسب درآمد برای مهندسین دارای پروانه ناظر و مجری شاغل در تهران و حومه

برای کسب اطلاعات بیشتر روی لینک کلیک کنید یا تماس بگیرید.

09196835565 مهندس قربانی

در پایان پیشنهاد می کنم ، برای دریافت مطالب مفید در زمینه مهندسی و ساختمان، فرم زیر را تکمیل نمایید.

در نگارش این مقاله زحمات فراوانی کشیده شده است. از اینکه با انتشارِ با منبع این مقاله، به ترویج دانش کمک می نمایید سپاسگزارم. یادمان باشد، هیچ دانشی انحصاری نیست. با نظرات ارزشمند خود، ما را در ارائه محتوای بهتر یاری کنید.